कुपोषण म्हणजे काय? लक्षणं|निदान|उपचार| कारणे|प्रतिबंध. -जयंत रुठे
मित्रांनो, आज आपण कुपोषण या विषयावर कुपोषणाच्या लक्षणांपासून ते प्रतिबंध कसा करावा इथपर्यंत सोप्या भाषेत जाणून घेणार आहोत. आपल्याला किंवा आपल्या जवळच्या एखाद्या व्यक्तीला कधीना कधी या समस्येतून जावे लागले असू शकते. नक्की कुपोषण होत कसे, त्याची काय लक्षणं आहेत आणि त्यावर आपण कशी उपाययोजना करावी यावर चर्चा करूया.
कुपोषण म्हणजे काय?
आपण दररोज सकाळी नाश्ता, दुपारचे जेवण, रात्रीचे जेवण शिवाय इतर वेळेत वेगवेगळ्या अन्नपदार्थ सेवन करत असतो. अन्न खाल्यामुळे आपल्या शरीराला आवश्यक ऊर्जा मिळते आणि शरीराची कार्यप्रणाली व्यवस्थित चालते. याच अन्नातून आपल्या शरीराला आवश्यक पोषक अन्नघटक मिळतात जसे की जीवनसत्वे, प्रथिने, खनिजे, कर्बोदके आणि इतर. परंतु हे अन्नघटक प्रमाणापेक्षा कमी किंवा प्रमाणापेक्षा जास्त आपल्या शरीराला मिळाले तरी आपल्या शरीराच्या कार्यप्रणालीत बदल होतो. पण पौष्टिक अन्नघटकांचे प्रमाण कमी झाल्यामुळे कुपोषण होतो. एकूणच, आहारातील पौष्टीक घटकांच्या कमतरतेमुळे किंवा आवश्यक आहारापेक्षा अपुऱ्या आहार सेवनाने कुपोषण होऊ शकतो.
कुपोषण हे वेगवेगळ्या परिमाणात मोजले जाते. परंतु त्याच्या प्रत्यक्ष संबंध हा आहाराशीच आहे हे कायम सत्य आहे. कुपोषण हे (wasting) उंचीनुसार कमी वजन, (stunting) वयानुसार कमी उंची, अपुरे जीवनसत्वे किंवा खनिजे, जादा वजन , लठ्ठपणा आणि आहार संबंधित noncommunicable रोगांचा समावेश आहे.
कुपोषण प्रामुख्याने लहान बालक, वृद्ध व्यक्ती आणि दीर्घकाळ आजारी व्यक्ती, पुरेसं अन्न उपलब्ध नसलेल्या किंवा कमी खाणाऱ्या, पौष्टीक पदार्थ खाण्यात किंवा शोषण्यात अडचणी असलेल्या व्यक्तीला कुपोषण होऊ शकतो.
पुरेसा व आहार न घेतल्यामुळे अशक्तपणा आणि आजारपणाची स्थिती निर्माण होते ती कुपोषण होय आणि त्या व्यक्तीला आपण कुपोषित व्यक्ती म्हणतो.
कुपोषणाची लक्षणं काय आहेत?
लहान बालके जेव्हा कुपोषित होतात तेव्हा त्यांच्यात साधारणपणे अशक्तपणा, सतत रडणे, चिडचिड, वयानुसार वाढ आणि शरीराचे वजन कमी असणे, शरीरावर सुजण येणे, धिमे वर्तनशील आणि धिमे बौद्धिक विकास अशी लक्षणे दिसतात.
तसेच मोठ्या माणसांमध्ये भूक, अन्न, पेये यामध्ये रस नसणे, थकवा जाणवणे, चिडचिड होणे, लक्ष केंद्रित नसणे, नेहमी थंडी वाटते, चरबी कमी होणे, आजारी पडणे आणि बरे होण्यास वेळ लागणे, तसेच जखमा बऱ्या होण्यास वेळ लागतो
कुपोषणाचे निदान आणि उपचार
कुपोषण हे बीएमआय BMI (Body Mass Index) उंचीनुसार कमी वजन (Wasting), वयानुसार कमी उंची (Stunting), या आधारे ठरवले जाते.
आपल्याकडे आशा, अंगणवाडी, जवळचे आरोग्य केंद्र , डॉक्टर अशा प्रशिक्षित लोकांचा सल्ला घेणे जास्त हितकारक आहे.
तुम्हाला कुपोषणाची कोणतीही लक्षणे जाणवल्यास जवळच्या तज्ञ डॉक्टरांशी संपर्क करावा. वैद्यकीय उपचार आणि आहार तज्ज्ञांचा सल्ला घेऊन आहाराचे नियोजन केल्यास यावर मात करता येते.
कुपोषणची कारणे
कुपोषण हे मुळात कु- पोषणाने होते, पण हे कु-पोषण होण्याची खूप सारी कारणे आहेत, आपण सोप्या शब्दांत समजून घेऊया.
आपल्या लहान बाळाला कुठुन पोषण आहार मिळतो. नवीन गर्भधारणा असेल तर आईच्या आहारातून, बाळ नुकतेच जन्मले असेल तर आईच्या स्तनपानातून, आणि बाळ थोडे मोठे असेल तर अंगणवाडी आणि स्वतःच्या घरातून. पण कुपोषण वाढीसाठी वैद्यकीय कारणांबरोबर सामाजिक आणि प्रशासकीय करणे अधिक आहेत.
• गर्भधारणा किंवा बाळ जन्मल्यानंतर पोषण आहाराची कमी.
• गर्भधारणा किंवा बाळ जन्मल्यानंतर आरोग्य सुविधेची कमी
• लवकर लग्न होणे किंवा कमी वयात गर्भधारणा होणे
• दोन मुलांमधील अंतर कमी असणे
• दोन पेक्षा अधिक मुले असणे
• पालकांचे मुलांच्या पोषण आहाराकडे होणारे दुर्लक्ष
• बेरोजगारी (रोजगार मिळाला तर पोषण आहार मिळणार)
• अशुद्ध पिण्याचे पाणी ( बऱ्याच आजारांचे मूळ)
• अपुऱ्या आरोग्य सुविधा (जरी व्यक्ती कुपोषित झाली तरी योग्य उपचाराने सुदृढ होते)
• स्थलांतर (यामुळे सुविधा पोचवणे कठीण)
• दर्जाहीन अंगणवाडी आणि आरोग्य केंद्र
• यंत्रणांच्या समन्वयाचा अभाव
कुपोषणाला प्रतिबंध कसा करावा?
कुपोषण हे फार मोठा आजार किंवा समस्या नाही. आणि कोणी कुपोषित झाल्यास घाबरण्याचे काहीही कारण नाही. परंतु कुपोषण हे होऊच नये यासाठी आपण सर्वांनी काळजी घेणे आवश्यक आहेच.
पोषण- कुपोषण हे अविरत समाजात टिकून राहतील. कारण कुपोषण हे प्रामुख्याने आपल्या आहारावर अवलंबून आहे. पण हेच कुपोषण रोखण्यासाठी सर्वांनी पोषण आहारविषयक माहिती घेऊन सर्वांपर्यंत पोचवणे गरजेचे आहे. आपण जातीत जास्त पोषण घटक असलेले अन्नपदार्थ सेवन केले पाहिजे. किंबहुना ज्यांच्याकडे पोषण आहाराचा अभाव आहे त्यांना याचा पुरवठा केला पाहिजे.
वृद्ध आणि लहान मुले, गंभीर किंवा तीव्र आजार असलेल्या लोकांना आवश्यक पोषण आहार मिळण्याची खात्री करावी लागेल .
कुपोषणाची कोणतीही लक्षणे दिसू लागली तर संबधित व्यक्तीला निदान आणि उपचारासाठी तज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा.
दररोजच्या आहारात सर्व पोषण घटकांचा वापर वाढवून आवश्यक अन्नपदार्थांचे सेवन करावे.
गर्भधारणे नंतर मातेला व बाळ जन्मल्यानंतर बाळाला स्तनपान आणि पोषण आहार मिळाला पाहिजे, तसेच वेळोवेळी पुरेशी आरोग्य सुविधा मिळणे आवश्यक आहे.
मुलींचे लग्नासाठी विहित वय पूर्ण असताना आणि शारीरिक परिपक्वता असल्यानंतरच लग्न करणे गरजेचे आहे तसेच मुलींची गर्भधारणा ही शारिरीक पूर्ण वाढ झाल्यानंतर व्हायला हवी.
दोन मुलांच्या जन्मांमध्ये आवश्यक अंतर ठेवणे गरजेचे आहे जेणेकरून पहिल्या बाळाची योग्य वाढ आणि विकास होइल तसेच मातेची पहिल्या बाळंतपणात झालेली झिज भरून निघेल. मात्र जुळी मुलं ही याला अपवाद असतील.
कुटुंब नियोजन करून दोन पेक्षा अधिक मुले असु नयेत यासाठी काळजी घेणे.
मुलांच्या पोषण आहाराकडे पालकांनी अधिक लक्ष देण्याची आवश्यकता आहे.
सर्वांना स्वच्छ पिण्याचे पाणी मिळणे हा अधिकार असूनही वर्षातला खूप काही काळ हा अशुद्ध पाणी पिण्यात घालवावा लागतो त्यामुळे पाण्यातून मिळणारे पोषक घटक मिळत नाहीच शिवाय अशुध्द पाणी पिल्याने इतर आजारांनाही निमंत्रण मिळते.
सगळ्यात महत्वाचे म्हणजे कुपोषण झालाच तरी त्यावर नियंत्रण मिळवता येतो किंवा त्यातून बाहेर पडता येते. पण हे सगळे आरोग्य यंत्रणेवर अवलंबून आहे. पोषण आणि आरोग्य यंत्रणा जितक्या लोकसेवेसाठी सक्षम आणि प्रतिबद्ध असतील तितकेच अधिक सक्षमतेने कुपोषणावर मात करता येऊ शकते.
बेरोजगारीमुळे लोकांना आपले आहार अधिक पोषणयुक्त ठेवणे फार कठीण होते. शासन स्तरावरून रोजगार निर्मिती करण्यात आणखी प्रयत्न व्हायला पाहिजेत जेणेकरून लोकांना रोजगार मिळेल आणि रोजगारासाठी होणारे स्थलांतर थांबेल. यामुळे लोकांच्या कु-पोषणावर नियंत्रण ठेवणे शक्य होइल.
अंगणवाडी आणि आरोग्य केंद्र यांचा दर्जा सुधारणे फार गरजेचे आहे शिवाय ज्या यंत्रणा पोषण आणि आरोग्य विषयावरील काम करत आहेत त्यांना आपसात अधिक समन्वय ठेवावा लागेल.
(लेखातील माहिती ही स्व-अनुभव तसेच अभ्यास गटातून संकलित केली आहे.- जयंत रुठे)
